Экономикалық ұғымдар. Біле жүрейік!

Капитал деген не екенін талдап көрейікші.

КАПИТАЛ — (лат. capitalis — бас) — кең мағынада — бұл табыс әкелетіннің барлығы, немесе адамдардың тауарлар немесе қызметтерді өндіруге жасаған ресурстары. Тар мағынада – бұл іске салынған, өндіріс құралдары түрінде істеп тұрған табыс көзі (физикалық К.). Көптеген циклдар барасында өндіріске қатысатын капиталдық қаражаттар бөлігін білдіретін негізні К. мен бір цикл ішінде өндіріске қатысатын толығымен жұмсалатын айналымдағы К. ажыратады. Ақша К. деп соның көмегімен физикалық К. сатып алынатын ақша қаражаттарын түсінеді. «Капитал» термині «материалдық және ақша қаражатын экономикаға, өндіріске капииталды салу» мағынасында сондай-ақ капиталдық салымдар немесе инвестициялар деп те аталады.

Капиталдың ең қарапайым түсінігі – активтер, немесе ақша әкелетіннің барлығы.

АКТИВТЕР — (от лат. activus — әрекет ететін) — кәсіпорын, фирма, компанияға тиесілі мүлік пен ақша қаражаттарының жиынтығы (иеленушілірінің қаражаттары салынған ғимараттар, имараттар, машиналар мен жабдық, материалдық қорлар, банк салымдары, бағалы қағаздар, патенттер, авторлық құқықтар, ақшалай бағалауға ие менішіктік). Сөздің кең мағынасында – ақшалай құнға ие кез келген құндылықтар. Активтерді материалдық (сезілетін) және материалдық еместерге (сезілмейтін) бөледі, соңғыларына зияткерлік өнім, патенттер, басқа кәсіпорындардың қарыздық міндеттемелері, ресурстарды пайдалануға ерекше құқықтар жатады.

Егер ақша тұрғысынан немесе ақша баламасынан қараса, активтерге не жатқызылатындығын қарап көрейікші.

АҚША — кез келген нарықтық шаруашылықтың ең маңызды ұғымдарының бірі, олар тауарлар мен қызметтерге ауыстырылып, қарыздарды төлеу үшін де пайдаланылады. А. – жалпыға бірдей балама, ерекеше тауар, барлық басқа тауарлар құнының көріну формасы. А. айырбастау құралының, төлемдер, құнды өлшеу, байлық жинау, әлем ақшасының қызметтерін атқарады.

Бірнеше санатты бөліп шығаруға болады:

Өзіндік

— Қолма-қол ақша (валюталар) — Қолма-қол емес ақша (шот, төлме жүйелері, электрондық ақша, депозит, чектер, купондар, вексель, web money , электрондық әмияндар) — Бағалы қағаздар (акция, облигация) — Металдар түріндегі құндылықтар (ақ алтын-платина, алтын, күміс) және тастар (жақұт, алмас, меруерт, лағыл тас) — Антиквариат — МалҚарыздық

— Кредит (коммерциялық, овердрафт, факторинг, авизо, аккредитив, аннуитет, тең үлестермен, және т.б.) — Ипотека — Несие — Субсидия — Лизинг — Акционирлеу — Грант — Краудфандинг — Ислам банкингі — Венчурлік қаражаттандыру — ФранчайзингКапиталды қалыптастыруды бірнеше жолмен жасау мүмкін:

Активті табыс:

— Сауда, қызмететр, өндіріс, ауыл шаруашылығы саласында бизнесті дамыту арқылы кәсіпкерлік қызмет жүргізу — Франшизаны пайдалану — Делдалдылық — Электрондық бизнес — Активтерді басқару — Желілік фандрейзингПассивтік табыс

— Желілік маркетинг — Жобалық табыс — Инвестициялау — Активтерді сатып алу — Қор нарығы — Жалға алу-беру — Франчайзинг — Аутсорсинг — Лизинг — Басқаруға беруСонымен, капиталды түсіну және оның қалыптасуы – кәсіпкерліктің маңызды бөлігі, және де ол 2007 жылғы дағдарыстан кейін бестселлер болған Карл Маркстің «Капитал» еңбегінің 2 томында өте жақсы қаралған.

Кәсіпорынның қаржы ресурстары және олардың қалыптасу көздері

Нарықтық экономика жағдайларында кез-келген кәсіпорын үшін өзінің шаруашылық-қаржылық қызметін қажетті қаражаттармен (қаржы ресурстарымен) қамтамасыз ету мәселесі маңызды басқару объектісі болып табылады.

Қаржы ресурстары дегеніміз, жалпы алғанда, – бұл кәсіпорынның қарамағындағы және оның қаржылық міндеттемелерін орындауға, өндірісті қаржыландыруға бағытталатын ақша қаражаттарының жиынтығы болып табылады. Қаржы ресурстары өндіріс барысын дамытуға, өндірістік емес сала объектілерін қолдауға және дамытуға, сондай-ақ резервтік қорларды қалыптастыруға бағытталады.

Кәсіпорын қызметін қаржы ресурстарымен қамтамасыз ету – бұл өндіріс барысын қаржыландыру нысандарының, әдістерінің және принциптерінің жиынтығы болып табылады. Бір сөзбен айтқанда кәсіпорынның қаржы ресурстарының көздерін қалыптастыру деп кәсіпорын капиталының қалыптасу процесін айтады. Кәсіпорынның қаржы ресурстарын тартуының ішкі және сыртқы көздері болады.

Ішкі қаржыландыру көздері дегеніміз – бұл кәсіпорын қызметі барысында қалыптасатын меншікті қаражаттардан қалыптасады. Бұлардың қатарына кәсіпкерліктен алынған табыс, амортизациялық аударымдар, кәсіпорынның активтерін сатудан немесе қажетсіз мүлікті, қосалқы бөлшектерді сатудан түскен қаражаттарды жатқызуға болады.

Ішкі қаржыландыру көздерімен қатар кәсіпорындар сыртқы қаражат көздерін тартуға да мүмкіндіктері бар. Сыртқы қаржыландыру көздері дегеніміз өндіріске қажетті қаржы ресурстарының сыртқы инвесторлар мен кредиторлар салымдары есебінен қалыптасуын білдіреді. Сыртқы қаражат көздерін тартудың негізгі нысандары – құнды қағаздар эмиссиясы, банктік несиелер тарту, коммерциялық несиелер тарту, лизингтік және факторингтік операциялар, қайтарымсыз және демеушілік қаржылық көмектер алу және басқалар болып табылады.

Ішкі қаржыландыру көздерінің құрамында табыстың маңызы ерекше. Табыс – меншікті капитал өсімінің бірден-бір көзі. Нарықтық қатынастар жағдайларында акционерлер мен қаржы менеджерлері, кәсіпорын қарамағында қалатын табыс мөлшеріне икемделе отырып, кәсіпорынның даму перспективаларына сәйкес дивидендтік және инвестициялық саясаттар бойынша шешімдер қабылдайды. Нарықтық экономикада табыс — өндірістік активтердің және өндірілетін өнімнің қозғаушы күші болып табылады.

Қаржы ресурстарының сыртқы көздеріне тоқталатын болсақ, кәсіпорындар үшін қаражаттар тартудың алуан түрін таңдауға мүмкіндіктері бар. Сыртқы қаражат көздерінің құрылымында құнды қағаздар эмиссиясы кеңінен қолданылады. Құнды қағаздар эмиссиясының мақсаты – қажетті қаражаттарды барынша аз уақыт ішінде тарту болып табылады. Құнды қағаздардың бастапқы және қосымша эмиссиялары болады. Бастапқы эмиссия кәсіпорын құрылар кезде орын алады. Қосымша эмиссия қаржылық қиындықтарға душар болып, қосымша қаражаттарға мұқтаж болған жағдайда жүзеге асырылады.

Кәсіпорындар өз қызметін қаржыландыру үшін құнды қағаздардың көптеген түрлерін шығара алады (облигациялар, акциялар, опциондар, фьючерстер, варранттар), алайда солардың ішіндегі ең кеңінен қолданылатыны – бұл акциялар мен облигациялар.

Акция – бұл оның иегеріне (акционерге) дивиденд түрінде кәсіпорын табысына және жойылар кезінде кәсіпорын мүлкіне құқық беретін құнды қағаз. Акциялар кәсіпорын құрылар кезде шығарылады, сондай-ақ меншікті капиталды ұлғайту туралы шешім қабылданған жағдайда қосымша акциялар шығарылуы мүмкін.

Облигация – бұл қарыздық құнды қағаз болып табылады. Қосымша қаражаттар қажет болған жағдайда кәсіпорындар облигациялар шығару арқылы белгілі бір мерзімге және пайыздық төлемдер төлеу негізінде несие беруші тұлғалардың қаражаттарын тарта алады.

Кәсіпорындардың ақша қаражаттарына мұқтаждығы банктік несиелер арқылы да қанағаттандырыла алады. Несиелеу кәсіпкерлікті қаржы ресурстарымен қамтамасыз етудің негізгі нысандарының бірі болып табылады. Банктік несие дегеніміз – бұл кәсіпорындарға белгілі бір мерзімге арнайы пайыздық мөлшерлемелер бойынша мақсатты қолдануға банктердің берген қаражаттары болып табылады. Әдетте несиені кепілдендіру нысаны оның құнын анықтайды – несиені кепілдендіруге берілген мүлік неғұрлым сенімді (өтімді) болса, соғұрлым несиенің құны да төмен болады, демек кәсіпорын несие бойынша төмендетілген пайыздық мөлшерлемелерге үміт арта алады.

Кәсіпорынның қаржы ресурстарының қалыптастырудың тағы да бір нысаны – коммерциялық несиелер тарту. Коммерциялық несиелеу деп, жалпы алғанда, кәсіпорындардың бір-бірін өзара несиелеуін айтуға болады. Тауарды сатып алу барысында сатып алушы кәсіпорын өндіруші кәсіпорынмен есеп айырысу мерзімін белгілі бір уақытқа кейін қалдырады, өз кезегінде сатушы кәсіпорын көрсеткен қызметі үшін мәмілеге пайыздық үстеме ақы қосуға құқығы бар. Демек, коммерциялық несие – тауар нысанындағы несие болып табылады.

Коммерциялық несиені қолданудың бірқатар артықшылықтары бар: тауардың сатылуын жылдамдатады; айналым қаражаттарының айналымдылығын арттыруға септігін тигізеді; банктік несиелермен салыстырғанда қарыз алушы кәсіпорын үшін арзан қаражат көзі болып табылады; кәсіпорындарға бір-біріне қаржылық жәрдем көрсетуге септігін тигізеді. Көптеген шағын кәсіпорындар үшін коммерциялық несиелер қаржыландырудың бірден-бір көзі болып табылады.

Қазіргі таңда кең етек жайып келе жатқан қаржыландырудың тиімді көзі – лизингтік несиелер. Лизинг дегеніміз – бұл мүлікті сатып алумен және оны белгілі бір мерзімге ақылы негізде жалға берумен және лизинг алушы тұлғаның мүлікті толық өтеу мүмкіндігімен байланысты инвестициялық қызмет түрі болып табылады. Лизинг өндірістік құралдарға инвестициялар салуды ұзақ мерзімді қаржыландырудың тиімді нысаны болып табылады. Лизинг кәсіпорынға өзінің ақша айналымында өзге бір кәсіпорынның қаражаттарын ұзақ мерзім ішінде қолдануға мүмкіндік береді. Лизинг кәсіпорынды техникалық қайта құру әрекеттерінде ерекше роль атқарады.

Кәсіпкерлік қызметті қаржы ресурстарымен қамтамасыз етудің тағы бір жолы – факторингтік операциялар болып табылады. Факторинг – тауарды сату және сатып алу барысында кәсіпорындар арасында пайда болған, алайда әлі өтелмеген дебиторлық қарызды талап ету құқығын факторингтік компанияға немесе банктің факторингтік бөлімшесіне ұсынумен байланысты қатынастар болып табылады. Факторингтік компания кәсіпорынды қажетті қаржы ресурстарымен қамтамасыз етіп, оның балансындағы дебиторлық қарызды өндіріп алу құқығын өз қолына алады. Сәйкесінше, факторингтік компания өз қызметі үшін кәсіпорыннан пайыздық төлемдер талап етеді.

Факторингтік операциялар есеп айырысуды жылдамдатуға, кәсіпорынның айналым қаражаттарын үнемдеуге, сондай-ақ ағымды активтердің айналымдылығын арттыруға септігін тигізеді. Факторингтік қызметтер, бірінші кезекте, дебиторлық қарыздың уақтылы өтелмеуіне байланысты қаржылық қиындықтарға жиі кездесетін шағын кәсіпорындар үшін өте қолайлы. Осылайша, факторингтің кәсіпорындар үшін бірқатар артықшылықтары бар.

Қаржы ресурстары кәсіпорынның өндірістік, инвестициялық және қаржылық қызметтері барысында қолданылады.  Олар үнемі қозғалыста болады, сол себепті өзгеріп отырады.

Дерек көзі: business.gov.kz