Еңбек адамы Маханова Индира Жалгасбаева

Кейіпкеріміз: Маханова Индира Жалғасбайқызы. Отырар ауданы Шәуілдір ауылының тумасы, Өзбекәлі Жәнібеков атындағы №4 лицей-интернатта оқыған. Индира ханым 12 жасынан бастап спорт спласына қатты қызыққан, мектепте волейбол болады десе, бәрінен бұрын келіп, дайын тұратын еді, осы жолдан жүрем деп мақсат қойған. Бірақ әкесі де, шешесі де қыз балаға доптың артынан қуған жараспайжы деп қарсы болған, сен медбике маманжығын таңда деп ұсыныс білдірген. Содан кейін ата-анасының айтқанын тыңдап, Түркістан медицина колледжіне фельдшер мамандығына оқуға түскен. Бітіретін жылы Сауран ауданына қарасты Ораңғай ауылына ұзатылған, осы жерде отбасылы болып, бала туғаннан ккйін, жұмыс жасауға уақыты болмаған. Уақыт өте келе 2-3 юаланың анасы атанғанан кейін, ата-енесі Мұхтар Әуезов атындағы балабақшаға жұмысқа орналастырған. 3 жылдай сол жерде қызмет еткен, арасында тағы бір баласын дүниеге алып келген.

Жаттықтырушы — спорт түрлерінің қыр-сырына мақыштандыратын спорт маманы. Бұрын дене тәрбиесі жоғары оқу орындарындағы спорт жоғары жаттықтырушылар мектептерінде дайындалды.

Мұндай факультет Қазақ дене тәрбиесі институтында 1958 жылы ашылды, Мәскеу, Киев, Ленинград қалаларында жоғары жаттықтырушылар мектептері болды. Шеберлік деңгейі жоғары  тәрбиелеу ұстаздан асқан білімдарлықты, жан-жақтылықты қажет ететін күрделі жұмыстардың бірі. Сондықтан спорт өнеріне үйреткендердің бәрін жаттықтырушы деп атауға болады.

Оларды былай жіктеуге болар еді: үйретуші, тәрбиелеуші және жаттықтырушы. Нағыз кемелденген жаттықтырушының адам анатомиясынан, физиологиясынан, патологиялық физиологиядан, генетикадан, биофизикадан, биохимиядан, психологиядан, дене тәрбиесі мен спорттық ілімнен мол хабары болуы керек.

Сонымен қатар ол тәрбиелі, парасатты, білімі жан-жақты, ұлтжанды, ин¬тернационалист, тәрбиелі, өз шәкірттерінің арасында, қоғамда беделді де адам болуға тиісті. Кез келген қоғам, мемлекет, үкімет басшылары жас ұрпақтың, саңлақ спортшылардың ұстазы «Қазақстан Республикасының еңбек сіңірген жаттықтырушысы» құрмет атақтарды тағайындаған. Атақты чемпиондары мен спорт жұлдыздарын тәрбиелеген көптеген жаттықтырушылар өз мемлекеттерінің жоғары наградаларымен, ордендерімен, медальдарымен басқа да құрметті атақтармен марапатталған.

Баскетбол — ептілікті қажет ететін қызу тартысты спорт ойын. Оған бес ойыншыдан тұратын екі команда қатысады. Баскетбол алаңының қарама-қарсы екі шетіне орнатылатын қалқаны бар тағандарға сақина бекітіледі. Ойынның мақсаты- допты қарсыласының сақинасына түсіріп, ұпай жинау. Ойыншылар допты лақтыруға, пас жасауға, домалатуға немесе жерге жиі-жиі ұрып дриблингпен алып жүруіне болады. Доп өзіне тигеннен кейін ойыншы онымен тек екі қадам ғана аттай алады. Баскетболды таза 20 минуттан екі тайм ойнайды. Таймдардың арасындағы үзіліс 10 минуттан тұрады. Ойынның басталуында төреші алаңның қақ ортасында командалардың екі ойыншысының арасында тұрып допты тіке лақтырады. Олар секіріп, допты командасындағы әріптестеріне тартып әперуге тырысады.

Командадағы ойыншылар допты сақиналы торқалта себетке дөп түсіруі қажет. Қақпа жерден кем дегенде 3 метр биіктікте орнатылады. Тор қалтаны жақын жерден дәлдесе 2 ұпай беріледі. Ал, егер доп 6,25 метрден сәтті лақтырылса онда ұпай саны бірден 3-ке көбейеді. Бір ойын 20 минуттық үш кезеңнен тұрады. Осы аралықта ойында есеп тең болып тұрса, төреші тарапынан қосымша уақыт қосылады. Кәсіби терминде мұны «Овертайм» деп атайды. Бастапқыда баскетбол ойынының ережесін американдық Джеймс Нейсмит тұжырымдаған және ол небәрі 13 ұпайдан тұрды. Уақыт өте келе баскетбол өзгерді, ал ережелер өзгертуді талап етті. Бірінші халықаралық ойын ережелері 1932 жылы FIBA-ның бірінші конгресінде қабылданды, содан кейін олар бірнеше рет түзетілді және өзгертілді, соңғы маңызды өзгерістер 1998 және 2004 жылдары енгізілді. 2004 жылдан бастап ойын ережелері өзгеріссіз қалды. Ойын ережелері NBA және FIBA ​​қамқорлығымен өтетін чемпионаттарда (әлем чемпионаттары, Олимпиада ойындары, континенттік чемпионаттар, Еуропа клубтарының халықаралық және ұлттық чемпионаттары) біршама ерекшеленеді.

Баскетболды екі команда ойнайды, әдетте он адам, олардың әрқайсысында бір мезгілде бес ойыншы бар. Баскетболдағы әрбір команданың мақсаты – допты қарсыластың себетіне енгізу және басқа команданың допты алып, өз командасының себетіне салуына жол бермеу.

Доп тек қолмен ойналады. Допты еденге тигізбей жүгіру, оны әдейі тебу, аяқтың кез келген жерімен тосқауыл қою, жұдырықпен ұру – тәртіпсіздік. Допқа аяқпен немесе аяқпен кездейсоқ тию немесе тию бұзушылық болып табылмайды.

Баскетболда жеңімпаз — ойын уақытының соңында ең көп ұпай жинаған команда. Ойынның негізгі уақыты тең болған жағдайда қосымша уақыт (әдетте бес минуттық қосымша уақыт) тағайындалады, егер есеп оның соңында әлі болса, екінші, үшінші қосымша уақыт және т.б. ойынның жеңімпазы анықталғанға дейін.

Ойын ресми түрде допты секірушілердің бірі заңды түрде соққан кезде орталық шеңберде секіру допымен басталады. Ойын төрт ширектен тұрады, әрқайсысы 10 минуттан (Ұлттық баскетбол қауымдастығында он екі минуттан) екі минуттық үзіліспен. Ойынның екінші және үшінші ширектері арасындағы үзілістің ұзақтығы — он бес минут. Ұзақ үзілістен кейін командалар себеттерімен алмасуы керек.

Ойынды ашық алаңда және биіктігі кемінде 7 м залда ойнауға болады.Алаңның көлемі 28 × 15 м. Қалқанның өлшемі 180 × 105 см. Ойынның төменгі жиегінен еденге немесе жерге қалқан 290 см болуы керек Себет тормен жабылған металл сақина түбі жоқ. Ол қалқанның төменгі жиегінен 0,15 м қашықтықта және еден деңгейінен 3,05 м қашықтықта бекітіледі. Ерлер арасындағы жарыстар үшін FIBA ​​стандарттарымен белгіленген доптың шеңбері 74,9-78 см, салмағы — 567-650 г  Аут — доп ойын алаңынан шығып кетеді; жүгіру – «тірі» допты басқаратын ойыншы ережеде белгіленген шектеулерден асатын аяқтың қозғалысын жасайды; дриблингті, оның ішінде допты алып жүруді, қосарлы дриблингті бұзу;

Қолында доппен бір орыннан секіру;

3 секунд – шабуылдаушы ойыншы қарсыласының «бояғышында» (сақина астындағы тікбұрышты алаң) үш секундтан астам уақыт бойы оның командасы шабуыл аймағында тірі допты иемденіп тұрса;

5 секунд – ойыншы лақтырған кезде доппен бес секунд бөлінбейді;

Мұқият қорғалған ойыншы қарсыластың қорғаныс позициясы белсенді болған кезде 5 секунд бойы дриблингті, пас беруді немесе рингті атамайды.

8 секунд – артқы алаңда допқа иелік еткен команда оны сегіз секундта алдыңғы алаңға кіргізбеді;24 секунд – команда 24 секундтан астам допты иемденіп, рингке соққы жасаған жоқ. Доп шеңберге тиіп кетсе, 24 секундтық есептегіш қалпына келтіріледі. Осыдан кейін шабуылдаушы команда шабуылда қайта көтеріліп, басқасына құқықты ала алады, бірақ 14 секундтық иелену. Қорғаушы команда ереже бұзған немесе ереже бұзған жағдайда аймақтың сыртына шығудан басқа немесе ойынды басқа да тоқтатқан жағдайда, шабуылдаушы команданың құқығы бар: допқа иелік етуші команданың қорғау аймағында лақтыру орындалса, жаңа 24 секундтық иелік; егер иеленуге 14 немесе одан да көп секунд қалса, сол сәттен кері санауды жалғастыру; иеленудің 13 секунд немесе одан аз уақыты қалса, жаңа 14 секундтық ұстап тұру. Сондықтан баскетболды жылдам шахмат деп атайды, допты рингке лақтыру үшін аз уақыт ішінде бірнеше шешімдер (комбинациялар) қабылдау қажет. Қорғаныс аймағына допты қайтаруды бұзу – шабуыл аймағында допқа иелік еткен команда оны қорғаныс аймағына ауыстырды. бұзушылықтар

Баскетболдың отаны Америка Құрама Штаттары болып есептелінеді. Алғашқы ойын 1891 жылы Массачусетс штатының Спрингфилд қаласында құрылған Христиан жастар қауымдастығының оқу жаттығу орталығында ұйымдастырылған. Сол кезде Канададан қоныс тепкен жас мұғалім, доктор Джеймс Нейсмит гимнастика түрін ары қарай жетілдіру мақсатында жаңа ойын түрін ойлап тауыпты деседі.
Баскетболдың этимологиясы (basket – себет, boll -доп) деп жіктеледі. Алғашында ойынды футбол добымен өткізген. Арада бір жыл өткен соң Джеймс Нейсмит арнайы доппен қоса, баскетболдың алғашқы 13 ережесін ойлап тапқан.

1893 жылы баскетболға қызығушылар саны бірден көбейген. Ал, 1894 жылы жаңа ойынға қызығып, әуестенушілер айтарлықтай артқан.

Сол кездері АҚШ–та алғаш рет ресми ережелер тіркелімге алынды. АҚШ-тан бастау алған баскетбол ойыны бірте-бірте Шығыс елдеріне таралды. Атап айтар болсақ, Жапония, Қытай, Филиппин, солай-солай Еуропа елдеріне, Оңтүстік Америкаға бет алды. Араға он жыл салып АҚШ-тың Сент-Луис аумағында американдықтардың қолдауымен бірнеше қаладан құралған командааралық турнир өтті. Сондай-ақ баскетбол 1924, 1928 жылдары олимпиада бағдарламасынан орын алды.

Жиырмасыншы жылдары алғашқы әлемдік кездесулер ұйымдастыра бастаған ұлттық баскетбол федерациялары жұмыс жасады. Осылайша, 1919 жылы АҚШ, Италия мен Францияның әскери командалары арасында турнир өткізілді.
1923 жылы Францияда әйелдер арасындағы халықаралық кездесу тұсауын кесті. Оған Англия, Италия, АҚШ-тың командалары қатысқан. 1932 жылы Халықаралық баскетбол федерациясы (FIBA) құрылды.
ФИБА-ның алғашқы құрамына 8 мемлекет енді. Атап айтса, Аргентина, Грекия, Италия, Латвия, Португалия, Румыния, Швеция, Чехословакия. 1935 жылы халықаралық Олимпиадалық комитет баскетболды олимпиада ойындары қатарына қосу жөнінде шешім шығарды. 1936 жылы Берлинде өткен олимпиада ойындары аясында баскетболдың бағдарламасы дайындалды. Онда аталмыш ойын түрін ойлап тапқан азамат Д. Нейсм доданың құрметті қонағы болды. Теннис алаңында өткен матчқа 21 ел қатысты. Олимпиада өтіп жатқан кезде ФИБА-ң алғашқы конгресі өтті. Онда халықаралық ойынның ортақ ережелері айқындалды.
Ал, Ресейде баскетбол 1906 жылы қалыптасты. Сол жылдары Петербор қаласында «Маяк» қауымдастығы жұмыс істеген. Қауымдастықтың гимнаст шеберлері алғаш рет баскетбол командасын құрып, кейіннен «Богатырь» қоғамына айналған. Алайда, 1917 жылы орнаған Қазан төңкерісіне дейін баскетбол ойыны тек сол кездегі Ресей астанасы — Петерборда ғана танылған. Ал, 20 жылдары бұл ойын қарқынды дамыды. Бастапқыда әскери мектептерде жаттықтырылған еді. Көп ұзамай Мәскеу институты баскетболды денешынықтыру факультетінің бағдарламасына енгізілді. Бұл оқу ошағының түлектері кәсіби баскетболшы атанды. Ресей құрамасы алғаш рет 1923 жылы Бүкілодақтық денешынықтыру мерекесіне орай кездесу өткізді. Сәл осы кезде КСРО құрыла бастаған еді. КСРО–ның екінші біріншілігі 1924 жылы өткізілді. Ал, 1934 жылдан бастап КСРО-да баскетбол спартакиадасы өткізіліп тұрады.
1946 жылы ФИБА шеңберінде жалпы одақтық баскетбол секциясы қабылданып, бір жыл өткен соң ерлер командасы Еуропа біріншілігінде бақ сынап, чемпион атанды. Ал, баскетболдан әйелдер құрамасынан олимпиадалық ойын 1976 жылы сарапқа салынды. Олимпиадалық ойынның чемпиондары төмендегідей: 1976 ж. — КСРО, 1980 ж. — КСРО, 1984 ж. — АҚШ, 1988 ж. — АҚШ, 1992 ж.-Тәуелсіз достастық мемлекеттерінің құрама командасы, 1996 ж. — АҚШ.
Әлем бойынша АҚШ-ң спортшылары мықты баскетболшылар деп саналады. Олар 1936 жылдан бері өткізіліп келе жатқан барлық олимпиада ойындарында жеңімпаз атанған. Ал, соңғы жылдары ұтылыс тапқан тұстары саусақпен санаралықтай. Мәселен, 1987, 1988, 1990 және 1991, 1992 жылдары американ ойыншылары сәтсіз ойын көрсетіп, ұтылыс тапқан.
1992 жылы олимпида ойындарына тек білікті спортшылардан жасақталған ұлттық баскетбол қауымдастығы шеңберінде алғаш рет ұжымдық құрама құрылды. Бұл Америкада Dream Team», «ұжымдық арман» деп аталған. Оның құрамында Барселон ойындарында 40 ұпайдан жинап, жеңімпаз атанған Майкл Джордан, Мэджик Джонсон, Чарльз Баркли және Ларри Берд алынды. Олар 1994 жылы әлем чемпионатында, 1996 жылы Атланта олимпиадасында тұғырдан көрінді.
Ал, АҚШ-тың әйелдерден құралған баскетбол командасы 1992 жылғы сәтсіздіктен кейін, олимпиадалық чемпион атағын 1996 жылы қайтарып алды деген болатын.

Үйде жүрген кезінде күйеуі сен спорт садасына қызыққан жансың, бір университетке сырттай тапсырып, оқып ал, балалық арманыңды орында, мақсатыңа жет, өзің сүйген мамандықта жұмыс істе деп, алға сүйреген. Кейіпкеріміз Шымкент университетінде спорт және дене шынықтыру мамандығы бойынша сырттай білім алып, қазіргі таңда екі жерде жұмыс жасап жатыр. Жалпы 3 топты тәрбиелейді, 36 шәкірті бар. Өз саласын қатты жақсы көреді.