Еріктілердің ерікті істері – қоғам үшін пайдалы!

Еріктілер-бұл өз ынтасымен азаматтық қоғамның игілігі үшін әрекет ететін, өзінің білімін, уақыты мен күшін материалдық сыйақы алуға немесе ақы төленетін жұмысқа емес, бірлескен әлеуметтік күш үшін арнайтын адамдар. Ерікті қызмет белгілі бір міндет бойынша бірлесіп жұмыс жасау достық пен өзара түсіністікті құрудың тиімді әдістерінің бірі деген идеяға негізделген, ал жобалар диалогтың, әр адамның қабілетіне қарай жұмыс істеу мүмкіндігінің негізі болып қызмет атқарады. Қазіргі уақытта әлемде бірқатар халықаралық волонтерлік бірлестіктер бар, олар әлемдік ауқымдағы волонтерлік принциптің жұмысында шешуші және ғаламдық рөл атқарады, деп жазады R-ақпарат-қа сілтеме жасаған oninfo.kz.

Ерікті ұйымдардың әлемге деген сүйіспеншілік сезімін тәрбиелеуде және оны білдіру құралдарымен қамтамасыз етудегі рөлі әлемдік деңгейде өсіп келеді. Әлемнің көптеген елдерінде еріктілер қозғалысын дамыту мемлекеттік маңызы бар міндетке айналды. Еріктіліктің өсіп келе жатқан әлеуметтік маңызын Қазақстанда мойындайды: 2019 жылдың мамыр айында Президент Қасым-Жомарт Тоқаев 2020 жылды Еріктілер жылы деп жариялауы кездейсоқтық емес. Бірақ Қазақстандағы еріктілер жылы деп жарияланған 2020 жыл біздің еліміз үшін де, бүкіл адамзат үшін де өте қиын жыл болды. Пандемия мен қатаң карантин жағдайында кез-келген ауқымды бастамаларды жүзеге асыру өте қиын міндет. Дегенмен, қазақстандық еріктілер эпидемияның таралуына қарсы іс-қимыл және халықтың осал топтарын әлеуметтік қолдау саласында, сондай-ақ волонтерлік қызметтің басқа да бірқатар бағыттарында өздерін үздік көрсетті. Қазіргі уақытта мемлекеттің алдында волонтерлік жылы аяқталғаннан кейін волонтерлік саласында қандай саясат жүргізу керектігі туралы мәселе өткір тұр. Волонтерлік қызмет саласында мемлекеттің сындарлы саясатының болмауынан Қазақстанда еріктілер қозғалысының дамуы айтарлықтай баяулайтыны анық. Волонтерлік қызмет саласындағы мемлекеттік саясатты іске асыру Қазақстанда волонтерліктің пайда болуын оның қазіргі заманғы түрімен 1993 жылы «БҰҰ еріктілері» бағдарламасының басталуымен байланыстыруға болады, алайда мемлекет ұзақ уақыт бойы еріктілік қызмет саласына көңіл бөлмеді. Волонтерлік бастамаларды дамыту қажеттігі атап өтілген стратегиялық деңгейдегі алғашқы құжат «Қазақстан Республикасында азаматтық қоғамды дамытудың 2006 — 2011 жылдарға арналған тұжырымдамасы» болды1. Тұжырымдама жұмысы халықты ерікті қызметке тартуды көздейтін түрлі үкіметтік емес ұйымдарды (ҮЕҰ) ашу арқылы азаматтық қоғамның қалыптасу процестерінің қарқындауын көздеді. Құжатта «ҮЕҰ мүгедектердің білім беру қызметтеріне қол жеткізу және қоғамның қоғамдық-саяси өміріне қатысу саласында, жастар мен әйелдерді жұмыспен қамту және жұмысқа орналастыру саласында құқықтарын қорғауға бағытталған жобаларды әзірлеуге белсенді түрде тартылады. Елде азаматтық қоғамды дамытудың жоғары сатысы ретінде волонтерлік институты дамитын болады» деп ерекше атап көрсетілді. 2010 жылдан бастап ҚР Үкіметі халықаралық маңызы бар ауқымды іс-шараларды, соның ішінде ЕҚЫҰ-ға мүше мемлекеттердің саммитін (Астана, 2010), Ислам Ынтымақтастығы Ұйымының Саммитін (Астана, 2011), VII Қысқы Азия ойындарын (Астана және Алматы, 2011) өткізуге еріктілерді тарта бастады. ж.), ЭКСПО-2017 халықаралық көрмесі және т.б. Қоғамның өмірінде волонтерлік қызметтің маңыздылығы артуының нәтижелерінің бірі 2016 жылдың желтоқсанында «Волонтерлік қызмет туралы»2 жеке Заңның қабылдануы болды, ол Қазақстандағы волонтерлік саланы құқықтық реттеудің негізін қалады. 2019 жылғы мамырда Қостанай қаласында «Волонтерлік – жастардың әлеуметтік лифті» атты Қазақстан-Ресей жастарының ынтымақтастық форумы өтті, оған Қазақстан Президенті Қасым-Жомарт Тоқаев қатысты. Мемлекет басшысы өз сөзінде Қазақстанда волонтерлікті дамытуға елеулі көңіл бөлінетінін атап өтіп, екі маңызды бастаманы атап өтті: «Біріншіден, «Жыл волонтері» халықаралық сыйлығын ұйымдастыруды ұсынамын. Сыйлық үздік волонтерлік жобаға беріледі және креативті идеялар мен жобалар жасап жүргендерге жақсы қолдау болады. Екіншіден, Қазақстан мен Ресейдің волонтерлік ұйымдары көшбасшыларының қатысуымен тұрақты жұмыс істейтін Волонтерлік кеңес құру мүмкіндігін талқылауды ұсынамын. Бұл өзара ынтымақтастықты нығайту үшін біздің әлеуетімізді күшейте түседі». Сонымен қатар, форум барысында Мемлекет басшысы жастар ұйымдары көшбасшыларының 2020 жылды Волонтерлер жылы деп жариялау бастамасын қолдады. 2019 жылдың тамызында волонтер жылын өткізу туралы бастама заңмен бекітілді: Президент «Волонтер Жылын жариялау туралы» Жарлыққа қол қойды. Осы бастаманың ресми басталуын Мемлекет басшысы 2019 жылдың 10 желтоқсанында Нұр-Сұлтан қаласында өткен Жастар жылының жабылу салтанаты мен Еріктілер жылының басталғанын айтты. Президент өз сөзінде: «Еріктілік – бұл Батыста пайда болған қозғалыс, және олар бізге ешқандай қатысы жоқ деп санайды. Бірақ біз еріктіліктің мәні – жақсы ниетпен бір нәрсе жасау, ал ол біздің ұлттық дәстүрлеріміз бен құндылықтарымызға сәйкес келетінін білеміз. Еріктілік-бұл жай ғана тегін жұмыс емес, азаматтардың жауапкершілігінің және әлемді жақсы жаққа өзгертуге дайындығының көрсеткіші. Оны тек бір реттік сенбіліктер мен экологиялық іс-шаралар-челлендждер ретінде қабылдау қате.Олар маңызды және қажет, сондықтан мен оны қолдаймын. Еріктілік-бұл жүйелі және тұрақты қызмет. Егер қаласаңыз, бұл жанның қалауы және өмір салты… Еріктілікті тек ұлттық ауқымда ғана емес, сонымен қатар әр қалада және ауылда да дамыту керек». 2020 жылғы ақпанда Мемлекет басшысы «Birgemiz» атты республикалық Волонтерлер фронт-офисінің ашылу рәсіміне қатысты, онда волонтерлердің ел өміріндегі рөлі туралы өз пікірін білдірді: «Волонтерлік қызмет реформаларды жүзеге асыруда, жалпы мемлекетімізді жаңғыртуда маңызды рөл атқарады. Яғни, волонтерлер өздерінің іс- әрекетімен аса маңызды реформаларды жүзеге асыруға нақты үлес қосады. Еңбекқорлық, әлемге ашықтық арқылы біз озық технологияға және жоғары еңбек өнімділігіне негізделген жаңа экономика құра аламыз. Волонтерлік идеясын белсенді ілгерілету отандастарымыздың ой-санасының жаңа парадигмасын жаңғыртуға ықпал ететін болады. Еріктілік – ел үшін, қоғам үшін адал қызмет. Волонтерлік халқымыздың өмір салтына айналуы керек. Оны тәуелсіз Қазақстанның бүгінгі және болашақ сипаты ретінде дәріптеуіміз қажет. Еріктілердің бойындағы қайрат-жігер әр азаматты ынталандыруы тиіс». 2020 жылғы 16 қаңтарда Үкімет Волонтер жылын өткізу жөніндегі іс-шаралар жоспарын бекітті, онда жалпы алғанда 7 бағытта 40 іс-шараны іске асыруды көздейді, оның ішінде: 1.Волонтерлік қызмет үшін қолайлы ортаны дамыту; 2. Волонтерлік қызмет бойынша инфрақұрылымды дамыту және оған қатысушылардың әлеуетін арттыру; 3. Азаматтардың волонтерлік қызметке қатысуын кеңейту 4. Корпоративтік волонтерлік қызметті дамыту; 5. Волонтерлік қызмет бойынша халықаралық ынтымақтастықты дамыту; 6. Волонтерлікті дәріптеу; 7. Тұрақты даму мақсаттарына қол жеткізу үшін волонтерлікті дамыту. Волонтерлік қызметті іске асырудың стратегиялары мен озық практикасына шолу Волонтерлік қызмет дамыған батыс елдерінде кеңінен таралған. Мәселен, ЭЫДҰ елдерінде әрбір үшінші ересек адам жылына кемінде бір рет еріктілер ұйымының құрамында қайырымдылықпен айналысады, ал он еуропалықтың жетеуі достарына, көршілеріне және бейтаныс адамдарға бейресми көмек көрсетілгені туралы хабарлайды. Түрлі зерттеулердің деректеріне сәйкес, ЭЫДҰ елдерінен келген волонтерлер осы елдердің волонтерлік қызметке тартылмаған тұрғындарымен салыстырғанда өз өміріне көбірек қанағаттанады. Бұл ретте ЭЫДҰ елдерінің экономикасына волонтерлер еңбегінің үлесі ЖІӨ-нің 2%-ына жетеді. Қазақстан Республикасының Президенті Қасым-Жомарт Тоқаевтың бастамасы бойынша 2020 жыл Қазақстанда Волонтерлер жылы деп жарияланды, осыған байланысты биыл волонтерлік қызметке үлкен көңіл бөлінеді. Сауалнама барысында сарапшыларға «Волонтер жылы аяқталғаннан кейін волонтерлерге мемлекет тарапынан осынша көңіл бөліне ме?» деген сұрақ қойылды. Бұл сұрақ бойынша сарапшылардың пікірлері екіге бөлінді: көпшілік бөлігі (37,4%) волонтер жылы аяқталғаннан кейін көңіл аз бөлінеді деп санайды, 29,3% мемлекеттің волонтерлік салаға назары өзгермейді деп санайды және 25,8% уақыт өте келе өсе түседі.

Зерттеу нәтижелеріне сәйкес волонтерлік қызмет тәжірибесі жоқ, бірақ ерікті болуға дайын немесе дайын болуы мүмкін респонденттердің үлесі айтарлықтай жоғары және 35,4%-ды құрайды: волонтер болу ниеті туралы сұраққа 8,3% «иә» және 20,6% «бәлкім, иә» деп жауап берді. Сонымен қатар, сұралғандардың жартысынан көбі – 52,4% – волонтерлік қызметпен айналысу ниеті туралы сұраққа теріс жауап берді.

Волонтер болуға көбінесе Маңғыстау (46,9%), Түркістан (47,7%) және Батыс Қазақстан (50%) облыстарының тұрғындары ниет білдірді. Ерікті болу ниеті туралы сұраққа оң жауап берген респонденттердің үлесі Нұр-Сұлтан (32,8%) және Шымкент (26,7%) қалаларында, Павлодар (28,3%), Қызылорда (32,3%), Қарағанды (29,7%), Жамбыл (31,6%), Шығыс Қазақстан (27,4%) және Атырау (40%) облыстарында айтарлықтай жоғары. Солтүстік Қазақстан және Ақмола облыстарында волонтер болуға респонденттердің ең аз саны ниет білдірді. Жұмыспен қамту саласына байланысты волонтерлік қызметке қатысудың неғұрлым жоғары дайындығын студенттер (осы санаттан 46,8%), үй шаруасындағы әйелдер (38,9%), мемлекеттік қызметшілер (36%) және бюджеттік ұйымдардың қызметкерлері (33,3%) көрсетеді. Жас ерекшелігі бойынша 18-21 жас, 22-25 жас және 26-29 жас аралығындағы жас топтары арасында волонтер болуға деген ұмтылыс жоғары, ал ересек жастағы топтардағы респонденттер волонтерлік қызметке әлдеқайда аз дәрежеде бейім.

Қазақстанда еріктілерді одан әрі  дамыту:

«Қазақстанда волонтерлік қызметті дамыту туралы баяндама дайындау» әлеуметтік жобасын іске асыру шеңберінде «TALAP» ҚЗО» ҚҚ SWOT-талдау жүргізілді, оның мақсаты қазіргі жай-күйін, сондай-ақ осы процеске қатер төндіретін кедергілер мен тәуекелдерді ескере отырып, Қазақстандағы волонтерлік саласының даму әлеуетін анықтау болып табылады. Жүргізілген SWOT-талдаудың объектісі Қазақстандағы волонтерлік қызмет саласы болып табылады, нысанасы – волонтерлік қызмет саласының оны дамыту үшін мүмкіндіктер мәнмәтініндегі ағымдағы жай-күйі. Талдау нәтижелері төменде келтірілген.

Күшті жақтар матрицаның түсіндірмелері:

1. «Волонтерлік қызмет туралы жеке заңнаманың болуы» факторы: Қазақстанда «Қазақстан Республикасындағы волонтерлік қызмет туралы» жеке заң және волонтерлік қызметті регламенттейтін бірқатар заңға тәуелді актілер қабылданды.

2.«Мемлекеттің қолдауымен құрылған Qazvolunteer еріктілерінің бірыңғай

платформасының болуы» факторы: Волонтерлердің бірыңғай платформасы

келешекте жалпы Қазақстан шеңберінде волонтерлік қозғалысты үйлестірудің

тиімді құралы бола алады.

3.«Елдің жоғары басшылығы тарапынан көңілдің бөлінуі» 2020 жыл Қазақстан Президентінің бастамасымен еріктілер жылы деп жарияланды.

4. «Мәдениеті мен экономикалық даму деңгейі

пайдалану мүмкіндігі» ЕАЭО-дағы Қазақстанның серіктес елі болып табылатын Ресейде еріктілер қозғалысы Қазақстанға қарағанда анағұрлым дамыған және Қазақстанда тиімді бейімделуге тәжірибе үлгілерінің саны айтарлықтай көп.

5.«Мықты волонтерлік ұйымдар мен бастамашыл топтардың болуы» Универсиада мен Экспо көрмесін қоса алғанда, ірі халықаралық іс-шараларды өткізу, сондай-ақ пандемияға қарсы күрес кезеңінде волонтерлердің белсенділігі қазақстандық волонтерлік ұйымдар мен бастамашыл топтардың жұмылдыру әлеуеті өте жоғары екенін көрсетті.

6. «Қоғам тарапынан қолдау» факторы: Пандемиямен күрес кезеңінде қазақстандық БАҚ еріктілердің оң имиджін қалыптастырды.

Әлсіз жақтар матрицаның түсіндірмелері:

1.«Заңнаманы нақтылау деңгейінің төмендігі және онда олқылықтардың болуы» факторы: Волонтерлік қызметтің бірқатар аспектілері заңнамамен қозғалмайды, мемлекеттік органдар оны одан әрі жетілдіру бағыттарын толық түсінбейді.

2.«Таяу болашақта волонтерлікті қолдау жөніндегі кешенді саясаттың болмауы» факторы: Елдегі Волонтерлік қызметті қолдаудың жоспарланған шаралары қолданылу мерзімі 2020 жылы аяқталатын Қазақстанда волонтерлік жылын өткізу жөніндегі іс-шаралар жоспарымен шектеледі.

3. «Qazvolunteer платформасының шектеулі функционалдығы» факторы: Қазіргі уақытта платформаның функционалдығы өте маңызды: шектеулі, ол негізінен еріктілердің акциялары туралы жаңалықтар лентасын қамтиды.
4. «Волонтерлік қызметке байланысты тапсырмаларды тиімсіз іске асыру»

факторы: Мемлекеттік органдардың нашар орындаушылық тәртіп және үстіртін көзқарас байқалады. Волонтерлікке жетекшілік етуге байланысты функцияларды жекелеген мемлекеттік органға заңнамалық бекіту жоқ.

5. «Волонтерлік қызметті ұйымдастыру және өзін-өзі ұйымдастыру деңгейінің

төмендігі» факторы: Іс жүзінде волонтерлік ұйымдар мен топтардың бір-бірімен және мемлекеттік органдармен ынтымақтастыққа мүдделілігі жиі болмайды.

1-сурет: Қазақстандағы волонтерлік қызмет

ҚОРЫТЫНДЫ

Қазақстанда Волонтерлік қозғалыстың танымалдығы жыл сайын артып келеді; қоғам игілігі үшін өз уақыты мен күшін тегін жұмсауға дайын қазақстандықтардың саны ұлғаюда. Алайда оларға Қазақстанда волонтерлік инфрақұрылымның жеткіліксіз дамуына байланысты өздерінің игі ұмтылыстары мен қызмет ету қажеттіліктерін толық іске асыру үшін мүмкіндіктер табу оңай бола бермейді. Бұл тұрғыда мемлекеттің волонтерлік қызмет саласындағы негізгі міндеттері азаматтарды волонтерлік қозғалысқа қатысуға ынталандыру ғана емес, сондай-ақ волонтерлік қызметті жүзеге асыру үшін тиімді сондай-ақ құқықтық орта құру болып табылады.

Осы міндеттерді шешу үшін 2020 жылғы қаңтарда Үкімет волонтер жылын өткізу жөніндегі іс-шаралар жоспарын бекітті, онда волонтерлік қозғалысты дамыту жөніндегі жұмыстардың мынадай бағыттары көзделген:

■ Волонтерлік қызмет үшін қолайлы ортаны дамыту;

■ Волонтерлік қызмет бойынша инфрақұрылымды дамыту және оған

қатысушылардың әлеуетін арттыру;

■ Азаматтардың волонтерлік

■ Корпоративтік волонтерлік қызметті дамыту;

■ Волонтерлік қызмет бойынша халықаралық ынтымақтастықты дамыту;

■ Волонтерлікті танымал ету;

■ Тұрақты даму мақсаттарына қол жеткізу үшін волонтерлікті дамыту.

Қазіргі уақытта Үкімет пен жергілікті атқарушы органдар тиімді волонтерлық инфрақұрылымды құру бойынша жұмыс жүргізуде, бұл оны реттеуге және аз стихиялы етуге мүмкіндік береді. Волонтерлік қызмет бірқатар жағдайларда волонтерлердің денсаулығы мен өміріне қауіп төндіретіндіктен, оларға мемлекет тарапынан ерекше әлеуметтік кепілдіктер беру туралы мәселе байыпты пысықталуда. Волонтерлердің жұмысын ал жалпы еңбек өтілін есептеу кезінде волонтерлік қызмет өтілін ескеру жоспарлануда. Волонтер жылын өткізу жөніндегі іс- шаралар жоспары шеңберінде мемлекет волонтерлік қозғалыс үшін кадрларды оқыту бойынша жеке міндеттемелерді өзіне алды.

Волонтерлер өз Отанының әл-ауқатына барынша үлес қоса алады және волонтерлік қозғалысты дамыту үшін қолайлы жағдай жасау үшін қолдан келгеннің бәрін жасауға дайын болады деп сенеміз. Ал мемлекет өз кезегінде еріктілер қозғалысының мүшелеріне Отан игілігі үшін өзін-өзі таныту үшін барлық жағдай жасауға ұмтылатын болады.